Cách làm cây lan đột biến và chậu lan giả hạc tiền tỷ

Thiên hạ bàn tán xôn xao về câu chuyện về chậu hoa lan đột biến có một không hai được một đại gia nọ trả giá 5 tỷ. Người thì tỏ ra ngạc nhiên thích thú, kẻ thì tặc lưỡi chê vị đại gia đó bị khùng, báo chí thì ngờ vực cho rằng có ai đó đang cố tình thổi giá lên cao để có lợi cho người trồng lan. Về phần tôi, một người chơi lan mộc mạc có tình yêu đối với loại cây này hơn chục năm nay thì cảm thấy hơi buồn đó là vì xã hội đang dần định hướng trồng lan là một cách kiếm bạc sinh lời chứ không mang ý nghĩa khác sâu sắc hơn.

Hoa lan thì ai cũng biết là một loài hoa đẹp, nhưng mấy ai biết được nhắc đến hoa lan là nhắc đến một vạn loài hoa khác nhau. Những người chơi lan lâu năm như tôi cũng chỉ biết sơ sơ tầm vài chục loại lan và đôi khi còn gọi nhầm tên. Chơi lan cũng có đẳng cấp của người chơi. Cái đẳng cấp đó thì phải là người trong cuộc mới nhìn ra được và nó không liên quan đến thâm niên của một ai hết. Người chơi chỉ cần sở hữu 1 hay 2 giò lan hiếm là có thể có một đẳng cấp cao. Đôi khi có người đến hỏi mua những giò lan hiếm của họ với giá trên trời. 

Những cây lan dị biệt đó đáng lý ra phải được đặt những cái tên mới. Bạn có nghe qua về lan phi điệp phải không? Lan phi điệp có tất thảy bao màu? Chúng tôi phân biệt màu hoa lan như phụ nữ phân biệt màu thỏi son vậy. Cũng chẳng có ai phân biệt hoa lan xanh, hoa lan đỏ giống như hoa hồng. Không chỉ là màu sắc, bạn có thể thấy cùng gọi là lan phi điệp thế nhưng hình hài cánh hoa, lá cây sẽ khác nhau. Những người chơi lan thường đánh giá cao những điểm khác biệt đó và chủ sở hữu thì quý như vàng.

Trong mỗi một gốc lan, một nhánh giả hành đều thôi thúc người trồng lan khám phá những điều bí ẩn. Sau mỗi đợt quy trình lai tạo, các cây con thế hệ f1, f2 không bao giờ hoàn toàn giống 100% cha mẹ của chúng cả. Và trong bản đồ gen luôn chứa những thông tin ẩn giấu qua chọn lọc tự nhiên hàng triệu năm. Có những gen lặn còn sót lại nếu gặp yếu tố khách quan mới có thể biểu hiện ra bên ngoài. Những người mê lan như chúng tôi luôn tò mò tìm cách làm hoa lan bộc lộ những gen lặn này nhiều hơn để khu vườn của mình trở nên thật độc đáo. Thực tế, để có những giỏ lan dị biệt như vậy chúng tôi phải cất công lai tạo hàng trăm lần, xác xuất 100 giỏ lan lai tạo của đời f1 chỉ có khoảng 12 cây là có biểu hiện của những gen lặn. Và những giò lan này sẽ nằm trong bộ sưu tập của chúng tôi. Những cây chỉ mang toàn gen trội sẽ nuôi nấng tới lúc thu hoạch rồi bán với giá thị trường ở các khu chợ hoa.

Xin đừng nhầm lẫn giữa làm cho lan đột biến và cách lai tạo lan. Tạo đột biến là biến đổi mang tính nhân tạo và cách này thực tế rất khắc nghiệt đối với cây lan. So với việc thúc cây ra hoa vào đúng dịp Tết thì còn nhân đạo hơn rất nhiều. Bạn hãy tưởng tưởng giống như thử nghiệm thuốc mới trên những con chuột bạch vậy. Có tác dụng thì mừng nhưng nếu phản tác dụng thì cây sẽ yếu đi nhiều thậm chí không cẩn thận sẽ làm chết cây. Bạn quan tâm về hoa lan 5 tỷ, thì dạo gần đây có thể nghe mọi người trong cuộc rỉ tai nhau về công thức phân bón, thuốc hay chất hóa học nào đó có thể gây đột biến lan? Đừng dại dột mà thử nếu bạn chỉ trồng 1 hay 2 chậu lan. Chơi lan như chúng ta mà có thể can thiệp vào bộ gen của cây được thì giáo sư tiến sĩ thất nghiệp hết cả rồi.

Lại nói về cây lan phi điệp giả hạc được trả giá 5 tỷ đó, nói là đột biến thì có vẻ hơi quá. Dưới con mắt của những người chơi lan, cây phi điệp đó thực ra sở hữu tương đối nhiều gen lặn mà xác xuất lai tạo ra được như vậy là rất nhỏ. Những chi tiết như sọc vàng trên lá hay 5 cánh hoa trắng không tì vết đều là những gen lặn hiếm, vô cùng giá trị trong bộ sưu tập. Xin đừng quá ảo tưởng về việc làm cây lan đột biến bằng hóa chất hay thứ thuốc thần dược nào đó. Nếu có thuốc nào đó biến đổi được gen, thì tin tôi đi, nó có thể biến đổi gen của bạn ngay khi bạn chạm vào lọ thuốc đó rồi.

Công việc lai tạo cũng rất gian nan. Nếu cố gắng lai tạo ra một cây mang bộ gen hiếm bạn phải cân đối hai yếu tố là lựa chọn giống và tính toán số lượng con lai f1. Khoa học gọi đó là sinh sản có chọn lọc (selective breeding). Thay vì để cây thụ phấn một cách tự nhiên, ta phải trực tiếp “mai mối” cây bố mẹ để đạt xác xuất cây con f1 có biểu hiện gen lặn cao nhất. Có nghĩa là phối giống để tìm ra cây có gen lặn ưng ý. Những gen lặn này thường bị gen trội khác lấn át, nên nếu muốn cây con có tính trạng gen lặn thì bắt buộc quá trình lai tạo phải loại bỏ hoàn toàn những gen trội kia (*). Thường thì ngay từ đầu ta sẽ không thể biết được một cây nào đó có chứa gen lặn hay không, bắt buộc người trồng phải ghi chép, sàng lọc giống và chăm bẵm cây con hàng năm trời mới xác định được.

(*) Giả sử bộ gen lặn của phi điệp mang tính trạng cây có lá sọc vàng kí hiệu là a và bộ gen trội mang tính trạng cây có lá xanh sẫm, kí hiệu A. Cặp nhiễm sắc thể của cây lan phi điệp Aa sẽ luôn cho định hình cây có lá xanh sẫm mặc dù cây có chứa gen a. Để cây có biểu hiện lá sọc vàng thì cặp nhiễm sắc thể phải là aa. Trong hàng ngàn cây có tính trạng trội, việc xác định cây có bộ gen lặn hiếm dường như rất khó khăn vì ngay từ đầu bạn sẽ không biết cây nào có cặp gen Aa (cây có nhiễm sắc thể chứa 50% gen lặn). Nếu 1 trong 2 cây phối giống mang toàn bộ gen trội AA thì coi như công sức lai tạo như muối bỏ biển. Điều này xảy ra đối với chúng tôi thường xuyên. 

Để phát hiện ra những gen lặn này nhanh hơn thì số lượng cây tham gia phối giống và cây con f1 phải nhiều lên. Nên nhớ rằng chu kì ra hoa của cây hoa lan nhanh lắm thì 6 tháng 1 lần. Công đoạn tìm cây gen lặn ưng ý có thể kéo dài đến 3 hoặc 4 năm. Tiếp tục lai ra 1 cây chứa 2 đến 3 gen lặn ưng ý thì cũng mất thêm 5 hoặc 8 năm nữa. Quá trình chọn lọc giống sẽ tiêu tốn ít thời gian hơn nếu khu vườn có sức chứa vài trăm đến vài ngàn cây. Nếu vườn quá bé thì phải may mắn lắm mới lai ra được tính trạng gen hiếm vì những người chơi lan nghiệp dư thường không đủ điều kiện thời gian và kinh tế để chăm sóc hàng trăm cây lan.

Tính sở hữu của chủ nhân những giò lan có gen lặn hiếm cũng rất cao. Nếu trên thị trường ít người sở hữu những cây có bộ gen lặn hiếm như vậy thì việc có người trả giá cao như vậy là lẽ thường tình. Một con tem trong bộ sưu tập có giá mấy triệu đô nữa là một giò lan hiếm. Những giò lan hiếm trong sẽ nâng cao danh tiếng của khu vườn, giá trị nhiếp ảnh và trưng bày tại hội trợ triển lãm. Nhưng khác với con tem, một khi đã ngã giá có nghĩa là chủ nhân đã chấp nhận giò lan quý đó được nhân giống để bán ra thị trường.

Tôi cũng mơ tưởng về việc sở hữu một giò lan giá trị vài tỷ chứ đâu phải riêng mình ai. Nhưng không phải theo cách mà người ta nghĩ sẽ bán lại để mà được giá mà với mong muốn mãnh liệt hơn về một bộ sưu tập những giò lan đẹp độc nhất vô nhị trong suốt quãng đời dành thời gian cho thú vui tao nhã này.

Có thể bạn sẽ quan tâm đến một vài "đột biến" của lan hồ điệp mà hiện nay đã không còn lạ và độc đối với người chơi lan.

Đây là dạng lan hồ điệp đột biến hiếm thấy trên cánh hoa đã bị dị biến. Người trồng lan đã quá quen với cánh hoa hồ điệp hồng phớt hình rẻ quạt, và họ sẽ coi cánh hoa hình oval quả tim giống như cỏ bốn lá trong khu vườn. Dị biến này có thể xảy ra với xác xuất 1/500 cây.

Chúng tôi gọi đặt tên cho nó là lan hồ điệp hoàng tử. Cánh hoa màu hồng mận chín đậm kèm theo các đường vân trắng mỏng dọc theo tâm nụ đến viền. Gọi là hoàng tử vì màu và họa tiết cánh hoa giống như trang phục dạ hội của những hoàng tử trời Âu thời kì phục hưng. Dị biến này được nghi vấn hình thành bởi cường độ ánh sáng và nhiệt độ giảm bất thường khiến màu đậm và vân trắng rõ nét hơn.

Đây là một kiểu hiếm có khó tìm của lan hồ điệp từ đầu năm 2000 đến 2012 tại Việt Nam. Chi lan nhiệt đới này được giới thượng lưu miền Nam săn đón trong dịp lễ tết vì mang dáng dấp của cây mai. Để có 5 cánh tỏa đều và vàng chấm đỏ như mai tứ quý thì cố gắng chăm nom khoảng 200 cây, khả năng sẽ có 1 cây lan hồ điệp giả mai độc nhất vô nhị trong ngày Tết.

Cây hoa lan hồ điệp ngọc trai tím, rất khó trồng nhưng vẻ đẹp cực kì khó cưỡng. Khó trồng nhưng để có đột biến nhị hoa cuộn vòng tròn tạo hình với nhụy giống như viên ngọc long lanh trong cánh hoa - giống hệt như vỏ con trai đang mở, xác xuất sẽ là 1 trên 500 cây trong đó xác xuất để cây sinh trưởng tốt là 3/5. Thời kì đỉnh điểm, giá của nó lên tới 6000USD một giò.

Lan hồ điệp - báo đốm hồng,  chỉ có những đốm hồng rõ nét dày đặc trên mặt cánh hoa. Một dạng gen lặn từ nguyên thủy của chi hồ điệp cho thấy trước đó màu của cánh hoa có thể là màu trắng sáng. Điều này khiến nhiều người trồng lan cố gắng lai tạo ra giống lan hồ điệp với cánh hoa trắng không tì vết. Và chi lan phi điệp cũng không ngoại lệ và hiện nay giá của nó là 5 tỷ theo cách các bạn nghĩ.